Recent toegevoegd aan inventaris onroerend erfgoed: Loopgraven in het Kompveld

‘Ten zuiden van het Albertkanaal in Gellik ligt een sterk vergraven terrein met de sporen van loopgraven in het microreliëf’, zo begint de omschrijving van het Kompveld in Lanaken op de Inventaris Onroerend Erfgoed. Het gebied maakte oorspronkelijk deel uit van een Belgische bunkerlinie en werd stevig uitgebouwd door de Duitse bezetter. Dat blijkt althans uit een Amerikaanse luchtfoto van 1944… Spionage!

In de tekst over het Kompveld wordt verwezen naar het publieksproject ‘Onder de Radar’, een samenwerking tussen provincie Limburg en de UGent. We kloppen aan bij Wouter Gheyle, onderzoeker aan de vakgroep archeologie. "Ons team buigt zich al jaren over luchtfoto’s uit de Eerste Wereldoorlog. De luchtfotografie stond bij aanvang van de oorlog nog in zijn kinderschoenen, maar werd al massaal ingezet. Ook in de Tweede Wereldoorlog werden miljoenen luchtfoto's gemaakt door alle strijdende partijen."

Samen met zijn collega Birger Stichelbaut trekt Wouter sinds enkele jaren regelmatig naar de National Archives in College Park bij Washington DC. Daar doorlopen ze eerst een administratieve mallemolen.

"Je moet weten, die filmnegatieven met luchtfoto’s liggen opgeslagen in metalen blikken ergens in een ondergronds, gekoeld depot 1600 kilometer daar vandaan in Lenaxa, Kansas. Elk blik heeft een nummer. Het vraagt een heel onderzoek om te weten op welke datum welk spionagevliegtuig boven België is gevlogen. Die fotovlucht moeten we dan linken aan een plaatsnummer dat overeenkomt met het juiste metalen blik. Die stap is niet zo eenvoudig, er ontbreken soms gegevens, waardoor nogal wat blikken niet opgevraagd kunnen worden en waarschijnlijk nooit meer boven water zullen komen. De dag na onze aanvraag worden de blikken dan overgevlogen uit Kansas, en nog eens een dag later kunnen wij er mee aan de slag. Dagelijks vinden er dus vluchten plaats die archiefmateriaal naar de National Archives brengen waar onderzoekers zoals wij die kunnen consulteren. We zijn soms de eersten in lange tijd die de blikken met betrekking tot België openen."

Wouter en zijn collega zoeken bruikbare luchtfoto’s van België en vergelijken die met het landschap van vandaag door ze te combineren met hoogtechnologische methoden. "3D-modellen gemaakt door laserscanning geven bijvoorbeeld informatie over de bovengrondse bewaring van sites uit WO I en WO II, terwijl archeologische gegevens over de ondergrondse bewaring verkregen worden door metingen met geofysische bodemsensoren."

Wil je zelf aan de slag met de bronnen? Kijk hier

Eén van die fotoreeksen waar ze een bijzondere aandacht aan besteden, zijn Duitse luchtfoto’s die door de geallieerden werden bemachtigd tijdens de geheime operatie ‘Dick Tracy’. Ze zijn uniek, want de meeste Duitse archieven gingen in vlammen op bij de bombardementen en de Slag om Berlijn. “De Duitsers probeerden op het einde van de oorlog hun omvangrijke archieven uit de handen van de vijand te houden. Zowel de Amerikanen als de Russen zaten hen op de hielen om die strategische informatie veilig te stellen en voor zichzelf te kunnen houden. Het was een echte wedloop en paste toen al volledig in de geest van de Koude Oorlog. De archieftrein die ze op het spoor waren gekomen, is nooit gevonden. De geallieerden ontdekten wel een archief bestaande uit 1,2 miljoen archiefstukken op een hooizolder in Beieren. Het bevatte niet minder dan 800.000 luchtfoto’s, waarvan meer dan een half miljoen beelden van de toenmalige Sovjetstaten. Vandaar de interesse van de Amerikanen…”

Daar bleken ook 900 foto’s van België tussen te zitten waaronder enkele haarscherpe beelden van Maaseik. En daar begint het verhaal van ‘Onder de Radar’.

“Ik was door de Paters Sangerskring van Maaseik uitgenodigd een lezing te geven over ons WO I – onderzoek op basis van luchtfotografie. We waren net terug uit Amerika en hadden net de Dick Tracy – schat ontdekt. Bij wijze van toemaatje toonde ik het publiek enkele WO II – foto’s van Maaseik. We zagen de opgeblazen Maasbrug, de geschutsopstellingen en ook het Maaseik van toen, met bebouwing die echt nog beperkt was tot de ommuurde middeleeuwse stad, voor de grootschalige verkavelingen van de afgelopen 50 jaar. Je voelde dat de zaal met volle aandacht de beelden bestudeerde. Iedereen kende die plekken en  onmiddellijk kwamen er interessante vragen en reacties.”

De voormalige stadsarcheoloog van Maaseik, Anja Neskens, zat ook tussen het publiek. “Zij werkte inmiddels voor de provincie en wist haar gedeputeerde te overtuigen om meer te doen met deze foto’s. Hij was meteen enthousiast, met die voorwaarde dat het om een publieksparticipatief project zou gaan. Zo is ‘Onder de Radar’ ontstaan waarbij we het publiek oproepen zelf zaken op de foto’s aan te duiden en verhalen te delen over de Tweede Wereldoorlog. We krijgen ook de medewerking van alle Limburgse erfgoedcellen.”

Door de Duitse luchtfoto’s te combineren met Amerikaanse luchtfoto’s van tijdens en net na de Tweede Wereldoorlog kunnen Wouter en zijn collega’s de volledige provincie bestrijken. “Eigenlijk kunnen we dat voor elke gemeente in België doen, maar zover zijn we nog lang niet. Zeker voor wat we in Limburg doen, zal dit onderzoek een massa ongekend erfgoed aan het licht brengen. Het Kompveld in Lanaken is daar een mooi voorbeeld van. Dat kan het begin zijn van een groter geheel van WO II-landschapsrelicten in die regio.”

Is het niet bizar dat de Amerikanen na de oorlog nog luchtfoto’s namen in Europa? “Dat is het zeker. De Amerikanen wilden na de oorlog heel Europa opnieuw fotograferen. Die top secret operatie werd ‘Casey Jones’ genoemd, naar een toen bekende Amerikaanse folksong. Vanop het vliegveld van Brustem nabij Sint-Truiden vertrokken omgebouwde bommenwerpers naar alle uithoeken van Europa.”

Eerst dachten Wouter en zijn collega’s dat de na-oorlogse foto’s iets minder interessant zouden zijn voor hun onderzoek. Tot ze op een dag op foto’s van de Kust stootten. “Dat was echt een ontdekking. En dan nog op de laatste namiddag dat we daar zaten. Ik herkende de kust van Zeeuws-Vlaanderen waar we met het gezin soms op daguitstap gaan. Bij het verder scrollen door de filmnegatieven bleek heel de Kust, van het Zwin tot De Panne, minutieus gefotografeerd te zijn. Je herkent er allerlei details op, tot zelfs strandverdediging toe. De bunkers en loopgraven van de Atlantikwall zijn duidelijk te zien, net als batterijen en munitiedepots, en de vele bominslagen van geallieerde bommenwerpers.”  

Het leidde tot een openluchttentoonstelling in het natuurpark van provinciedomein Raversyde. Aan de muur van het domein prins Karel hangen aan de kant van de Duinenweg alle Amerikaanse luchtfoto’s van de Kust. Je herkent er meteen je favoriete badplaats.

De foto’s van het project ‘Casey Jones’ leiden tot nieuwe inzichten. “Omdat ze uit de fase net na de oorlog stammen, hebben we nu ook luchtfoto’s van Britse krijgsgevangenkampen over heel België, zoals bijvoorbeeld in Zedelgem, Vilvoorde, Overijse en Kluisbergen. De tenten van die enorme kampen vol Duitse krijgsgevangenen waren soms tot een meter diep uitgegraven in de grond. Er was nogal een hoge sterftegraad, de levensomstandigheden waren erbarmelijk. De putten van lege tenten werden terug gevuld, onder andere met afval uit het kamp. Ik ben zeker dat we daar bij gerichte opgravingen nog veel kunnen terug vinden. We hebben nu een aanvraag ingediend bij het Fonds voor Wetenschappelijk Onderzoek om de in veel gevallen vergeten geschiedenis van die krijgsgevangenkampen te onderzoeken.”

De voor lange tijd geheim gebleven archieven vol luchtfoto’s zijn nu toegankelijk, maar nog lang niet allemaal ontsloten of gemakkelijk te traceren. Wie weet op welke bijzondere plekken Wouter en zijn collega’s nog gaan stoten in hun onderzoek? "Het speurwerk in het archief is ook een vorm van archeologie. Geloof me, bij elke ontdekking giert de adrenaline door ons lichaam.”